Wat is kunst?

Reactie naar aanleiding van Beaufort 2015

 

dr. Jan De Maeyer

 

De commotie rond de kunst aan de kust (Beaufort) is te herleiden naar de vraag: Wat is kunst? Net zoals Plato in dialogen, Socrates de ‘Wat is X-vraag’ laat stellen (X staat voor vroom, moed, enz.). Het zoeken naar de essentie die je moet uitdrukken in een definitie.

Er zit een herkenbaar patroon in al die socratische gesprekken. Socrates is nooit tevreden met de antwoorden die hij krijgt. Zijn gesprekspartners, Euthypro, generaal Lachos en anderen geven hem voorbeelden. Hij wil echter geen voorbeelden, hij wil een definitie die de essentie van de dingen raakt.

 

Socrates polariseert, dingen of handelingen zijn ‘X’ of niet. Gradaties daartussen bestaan niet. Een artefact is kunst of is niet-kunst, de scheidingslijn is moeilijk te trekken. Het is het één of het andere. Maar binnen wat als kunst wordt aanzien is er wel degelijk sprake van goede en minder goede kunst, zeer goede kunst en sublieme kunst.  De kunstcriticus Danto heeft daar volgende mening over: ‘Als ik een galerie binnenkom waar iemand honderd knikkers op de grond heeft gelegd, hoef ik mij niet af te vragen of het wel kunst is. Ik kan ervan uitgaan dat het dat is en me bezighouden met de kern van de zaak, m.n. waar gaat het eigenlijk over?

 

Socrates ziet de definitie dus als voorbeeld, als model. Bijgevolg is er dan ook geen discussie meer nodig. Een afweging wordt niet meer gemaakt. Maar een begrip als kunst is een vaag begrip. Definiëren kan niet door een gelijkheidsteken te plaatsen tussen hetgeen moet gedefinieerd worden en de definitie.

 

Een klein uitstapje naar de cognitieve taalkunde: Hoe mensen concepten vormen en hoe ze categoriseren? Definities die op essenties zijn gestoeld kennen geen grensgevallen. Iets is even of oneven. Categorieën blijken een interne structuur te hebben waarin zich centrale gevallen situeren, grensgevallen en twijfelgevallen. Men spreekt daarom ook van cognitieve status, sommige leden van een categorie hebben een speciale status omdat ze het beste voorbeeld zijn van de categorie, een prototype zeg maar.

 

Een begrip als kunst is sorites-gevoelig (vaagheid). Een artefact kan kunst zijn, geen kunst (tegenpool) maar evengoed middelmatige kunst, potentieel goede kunst, sublieme kunst, enz. Waar precies de omslag ligt is niet duidelijk. In de natuurkunde spreekt men van grenswaarde, drempelwaarde of ook wel kritische waarde. Water wordt ijs of stoom bij precies bepaalde temperaturen en druk, men kan die omslag precies voorspellen. Wanneer een artefact nu precies kunst wordt en wanneer niet is niet precies te voorspellen noch vast te stellen. Italianen spreken over salto di qualita, salto di emergenza.

Waarnemingen van de waardevolle aspecten van de wereld, waaronder kunst, kunnen alsnog niet bogen op een even hoge graad van zekerheid als het 'objectieve' waarnemen van kwantitatieve kenmerken van de wereld.

 

Een definitie geven van termen is niet gemakkelijk, mensen hebben een sterk eigen catalogerende, strikt afgelijnde instelling. We hebben de pretentie het te kunnen. Mag ik daarom Augustinus in herinnering brengen toen hij stelde: Wat is tijd? Waarop hij het volgende antwoord gaf: Als niemand mij iets vraagt dan ken ik het antwoord, als men het mij vraagt dan ken ik het antwoord niet. Ik denk dat de oplossing voor dergelijke problematiek moet en kan gezocht worden in verzamelingenleer (bepaalde objecten behoren zowel toe aan verzameling A als aan B. In fuzzy logic, in tegenstelling met gewone logica, zijn er tussenwaarden en werkt men niet met enkel met 0 en 1. Het gebruik van linguïstische variabelen waarmee men via een soort van wiskundige regels bewerkingen kan mee maken, biedt enig soelaas om antwoorden te formuleren op het vatten van begrippen zoals kunst.

 

Wat de kustburgemeesters doen is vertrekken van een (eigen) expliciete definitie van wat kunst is of zou moeten zijn. Dat werpt een paar bijkomende vragen op. Op basis van welke expertise? Is het aan het publiek of aan de kunstenaar(s) om te bepalen wat kunst is en wat niet? Is het begrip kunst een absoluut of relatief begrip? Wat ooit modern werd genoemd is het thans niet meer.

 

Het feit dat we over kunst praten en dat het de gemoederen beroert is minstens al een verdienste van tentoonstellingen en happenings zoals Beaufort. En dat er mensen zijn die er geen bal van vinden is natuurlijk hun goed recht.